İki savaş arası Alman ve Türk hükümetlerinin yakınlaşması sonrasında hayata geçirilen TOMTAŞ Kayseri Tayyare Fabrikası konusunda 2013 yılına değin maalesef müstakil bir tarih çalışması gerçekleştirilmemişti.
Dönemin Türk hükümetiyle Alman Junkers arasındaki uzlaşma sonucu Junkers ve Türk Tayyare Cemiyeti’nin ortağı olan Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi (TOMTAŞ) adlı bir şirket kurulmuştu.
Bu şirkete bağlı olarak faaliyet gösterecek olan fabrikanın ise, milli güvenlik ve savaş durumunda ele geçirilme gibi gerekçelerle Kayseri’ye yapılması kararlaştırılmıştı.
İşte burada özetlenen bu gelişmeyi ve fabrikanın kuruluş sürecini Türk-Alman iktisadi ve siyasi yakınlaşmasından başlayarak anlaşmanın imzalanması ve fabrikanın açılmasıyla devam ettirerek fabrikanın kapanışına değin bu süreci ele alan 2013 tarihli Türk Havacılık Sanayisinde Kayseri Uçak Fabrikasının Yeri adlı kitap, bu alandaki boşluğu doldurmaya aday bir eser.
Yazar Emre Uçar’ın 2008 yılında Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde tamamladığı aynı adlı yüksek lisans tezine dayanan eserin, kitaplaşması beş yıl sürmüş.
Eseri ticari bir yayınevinden ziyade Kayseri’de yerleşik Kayseri Enstitüsü Derneği yayınlaştırmış. Bu yüzden, maalesef genel satış ve dağıtımı yapılamadığından ilgilisinin ulaşmakta zorluk çekeceği bir eser olmuş.
Bu bağlamda, eserin kitaplaşma sürecinin de bir rastlantı sonucu olduğunu, dernek başkanı Faruk Yaman takdim bahsinde şöyle açıklıyor:
“Tarihçi Emre Uçar’ın tez çalışmasını değerli dostum kültür insanı Ali Peker beyin elinde görünce şaşkınlığımı gizleyemedim. Ali Peker’e bu eserin mutlaka Kayseri’ye ve Türk Havacılık tarihine kazandırılması gerektiğini ilettim ve Emre Uçar’dan Kayseri Enstitüsü olarak basmak istediğimizi belirttim.”
Profesyonel bir yayınevinden basılmadığı için herhangi bir editöryel süreçten geçmeyen ve yüksek lisans tezinin tıpkıbasımı olan eser; ilki Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Türk Hava Sanayiinin Durumu ve ikincisi ise Kayseri Uçak Fabrikasının Kuruluşu olmak üzere toplamda iki bölümde yapılandırılmış.
Kitabın sonundaki Ekler bölümünde yer alan arşiv belgeleri, gazete haberleri ve fotoğraflarla zenginleştirilen eser; daha ziyade Cumhuriyet Arşivi ve daha önce pek kullanılmamış olan II. Hava İkmal Bakım Merkezi Tarihçe dosyası gibi arşiv kayıtları ile süreli yayın taramalarına dayanmaktadır.
Yazar eserinde, fabrikanın kuruluşu için yapılan girişimlerin dönemin Berlin Büyükelçisi Kemaleddin Sami Paşa tarafından başlatıldığını ve Büyükelçi Kemaleddin Sami Paşa’nın Milli Hava Harp Sanayisinin kurulmasında Türkiye’ye yardımcı olabilecek en uygun firmayı tespit etmek üzere Junkers başta olmak üzere A.E.G, Siemens ve Telefunken gibi şirketlerin fabrikalarında yaptığı incelemeleri bir raporla bildirmiştir.
Yapılan müzakereler neticesinde 15 Ağustos 1925 tarihinde Türk hükümeti adına Maliye Bakanı Hasan Hüsnü (Saka) Bey ile Junkers firmasının temsilcisi Hans Sachsenberg arasında anlaşma imza edilmiş ve TOMTAŞ kurulmuştur.
Söz konusu anlaşmanın her iki ülkedeki yansımaları ise bir hayli ilginçtir.
Dr. Emir Öngüner, Junkers’in Türkiye’deki Yatırımı Üzerine Alman Meclisinde Düzenlenen Oturuma ilişkin elde ettiği arşiv belgesinden hareketle, o dönem Junkers’in içinde bulunduğu mali durum sebebiyle Alman hükümetinin bu yatırıma sıcak bakmamakla birlikte; Compagnie internationale de navigation aérienne (CFRNA) isimli Fransız firmasının da muhtemel yatırım için alternatif oluşturduğu tehlikesine dikkat çekildiğini belirtmektedir.
Diğer yandan Uçar da eserinde, varılan anlaşmanın içerdiği ağır koşulları gerekçe göstererek Türk hükümetinin kabine üyelerinin büyük tepkisini çektiğini ve Fransız teklifinin daha ilgi çekici olduğunu belirtmektedir.
Gerçekten de erken Cumhuriyet dönemindeki hem kültür hem de bürokratik elitteki Frankofon etki düşünüldüğünde Alman-Fransız rekabetinin ne denli ilginç olduğu tahayyül edilebilir.
Bu bağlamda bu rekabetin, I. Dünya Savaşı’nın muzafferi Fransa ile mağlubu Almanya arasında süregiden bir nüfuz mücadelesi olduğunu da söyleyebiliriz.
Zira Almanya’nın Junkers üzerinden böylesi bir girişimde bulunma isteği ne yeni ne de ilktir.
Savaştan mağlup çıkan Türkiye gibi Almanya da özellikle havacılık da dahil olmak üzere savunma sanayine yönelik ağır yaptırımlara maruz kalmış ve bunları aşmak üzere ilkin Junkers kanalıyla Rusya’da benzer bir girişimle Fili Uçak Fabrikasını Rusların ortaklığıyla hayata geçirmiştir.
Esasında, Kayseri’de kurulmak üzere anlaşmaya varılan mutabakatı da bu bağlamda değerlendirmek daha doğru olur.